معیارهای انتصاب افراد از نگاه پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع)
امروزه شایسته‌سالاری و رعایت اهلیت‌ها در میزان موفقیت سازمان‌ها در دستیابی به اهدافشان به عنوان یک اصل مدیریتی مورد توجه است. شناسایی و تبیین ابعاد مختلف این اصل مهم با رویکرد اسلامی نه‌تنها می‌تواند در جهتِ الگوسازی برای مسئولان و مدیران جامعه اسلامی زمینه‌سازی علمی انجام دهد، بلکه منجر به ایجاد یک تحوّل اساسی به‌منظور گفتمان‌سازی تمدن نوین اسلامی خواهد شد.
در واقع، واکاوی ابعاد مختلف شایسته‌سالاری به‌نوعی می‌تواند ریل‌گذاری مناسب و نقشه راهی برای تشکیل دولت اسلامی در مرحله سوم از فرآیند ایجاد تمدّن نوین اسلامی باشد. جست‌وجو و رصد به‌عمل آمده در سیره پیامبر اسلام(ص) و امیرالمؤمنین(ع) در منابع دینی ما را به این نتیجه می‌رساند که ایشان برای تفویض مسئولیت‌ها به اشخاص، طیف وسیعی از شایستگی‌ها و قابلیت‌ها را در نظر می‌گرفتند.
اساساً شایسته‌سالاری نه‌تنها یک مبنای عقلایی دارد، بلکه از پشتوانه قرآنی و روایی نیز برخوردار است. در قرآن‌کریم به برخی از آیات برخورد می‌کنیم که صراحتاً بر افضلیت فرد شایسته و برتری او بر دیگران دلالت دارند که در این آیات، بر تقدیم شخص هدایتگر به‌سوی حق بر شخصی که خود نیازمند هدایت است، (1) و تقدیم عالم و آگاه بر غیرعالم (2) و نیز ملاک قرار‌دادن توانمندی به لحاظ دانشی و جسمانی در مقایسه با برخورداری از ثروت و جایگاه اجتماعی صرف (3) تصریح شده است که همگی بر مقدم بودن شخص افضل بر شخص مفضول دلالت دارد. (4)
ازجمله روایات فراوانی که بیانگر شرط بودن افضلیت برای تصدی مسئولیت بوده و می‌توان به آن اشاره کرد، روایتی است که از پیامبر‌اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل شده است: «إنَّ الرِّئَاسَهَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِأَهْلِهَا فَمَنْ دَعَا النَّاسَ إِلَى نَفْسِهِ وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ لَمْ یَنْظُرِ الله إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَه؛ ریاست شایسته نیست، مگر براى شایسته‌اش؛ پس هرکس مردم را به خود بخواند و در میان مردم، داناتر از او وجود داشته باشد، خداوند در روز قیامت به وى نظر نخواهد افکند.» (5)
روایت دیگری که می‌شود این مبنا را از آن استنباط کرد و نیز با تعابیر مختلف نقل شده است، فرمایش حضرت رسول است که فرمود: «من تولّی شیئاً من امور المسلمین فولّی رجلاً شیئاً من امورهم و هو یعلم مکان رجل هو اعلم منه، فقد خان الله و رسوله و المسلمین؛ هرکس متصدی کاری بر امور مسلمانان باشد و مردی را بر یکی از کارهایشان بگمارد و بداند درجایش مردی است که از او عالم‌تر است، هم به خدا، هم به پیامبر و هم به مسلمانان خیانت کرده است.» (6) در مجموع، آنچه به‌وضوح از این‌گونه آیات و روایات قابل فهم است، قبح تقدیم مفضول بر افضل بوده و در صورت عدم رعایت این مبنای مهم، نتیجتاً خیانت به خدا و رسول و مؤمنان و نیز دور ماندن از عنایات الهی در آخرت را به همراه خواهد داشت.
در این‌جا به جهت اختصار در ذکر شاخص‌ها و معیارها، از ذکر منابع دینی مورد استفاده خودداری کرده و به شکل کلان و کلی، به این معیارها اشاره خواهیم کرد و در نهایت برای اطلاع بیشتر از این معیارها و نیز منابع مورد استفاده، به نوشته‌ها و آثار دیگر در این زمینه ارجاع خواهیم داد.
1. باورمندی دینی
خدامحوری (پایبندی به حدود الهی (التزام به فرهنگ اسلامی)- باور به پیشران‌های معنوی در پیشبرد امور- اخلاص)
2. سلامت
الف) سلامت جسم (توانایی جسمانی)
ب) سلامت نفس (صداقت و راستگویی- پاکی نفس- پرهیز از قدرت‌طلبی- اصلاح‌پذیری)
ج) فقدان روحیه اشرافی‌گری (پرهیز از مادی‌گرایی و مبارزه با اشرافی‌گرایی)
د) روحیه امانتداری (پاکدستی و وثاقت)
3. معرفت و شناخت
الف) برخورداری از دانش و شناخت لازم (آگاهی و شناخت کافی نسبت به معارف دینی- آگاهی و دانش لازم در زمینه شغل و حرفه مربوطه- آگاهی و دانش لازم نسبت به مشکلات و نیازمندی‌های جامعه)
ب) برخورداری از تجربه لازم (برخورداری از مهارت و ویژگی ممتاز- خبرگی و تجربه)
ج) برخورداری از هوشمندی و درایت لازم روشن‌بینی و قدرت درک صحیح- دقت در مشاوره- اصلاحگری- واقع‌بینی در مواجهه با دشمن (هوش رقابتی)
د) آینده‌نگری (برنامه‌ریزی- ظرافت و دقت‌نظر- اولویت‌بندی- زمان‌بندی مناسب)
ه) مدیریت اطلاعات (برنامه‌ریزی- ظرافت و دقت‌نظر- اولویت‌بندی- زمان‌بندی مناسب)
4. رفتار اجتماعی
الف) خوشنامی (خوشنام به لحاظ خانوادگی- خوش‌سابقه به لحاظ کاری نزد افکار عمومی).
ب) توان رهبری (توانمندی در هدایت و رهبری جامعه)
ج) انسجام‌گرایی و هم‌افزایی (مروّج انسجام و اتحاد گروهی و سازمانی- نگاه فراجناحی به مسائل)
د) روحیه تعامل‌گرایی (مراوده و هم‌اندیشی با عناصر خوشنام- پرهیز از یکجانبه‌گرایی و استبداد رأی)
ه) مدیریت رفتار (نیک‌سیرتی- توانایی روحی و روانی (سعه‌صدر- آستانه تحمل بالا)- توان و مهارت ارتباطی- میانه‌روی و اعتدال در امور- قاطعیت و صلابت در دشمن‌ستیزی- استقامت و پایداری در برخورد با دشمن)
و) التزام و تعهّد (مسئولیت‌پذیری)(جامعه‌پذیری- فرمان‌برداری- جدیت در انجام وظیفه- انگیزه خدمتگزاری- توجه ویژه به خدمات و ارتقاء نیروها- توجه ویژه به توسعه اقتصادی جامعه- فقرزدایی)
ظ) عدالت ورزی- حق مداری- قانونمداری.
منابعی برای مطالعه بیشتر:
- سید رضی، نهج‌البلاغه، نامه 53 (عهدنامه مالک اشتر).
- کتاب «معیار گزینش دولتمردان اسلامی؛ بررسی معیارهای گزینش صالح‌ترین دولتمردان اسلامی ازنظر عقل و نقل»؛ اثر دکتر جواد سلیمانی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، 1400.
- مقاله «مؤلفه‌های شایسته‌سالاری در نگاه امام(ع) با تأکید بر آموزه‌های نهج‌البلاغه»، علی‌اکبر ﺍﺣﻤﺪﯼ؛ ﺣﺎﻣﺪ فاضلی کبریا؛ مجله پژوهش‌های نهج‌البلاغه، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ 1393- ﺷﻤﺎﺭﻩ 14.
پی‌نوشت‌ها:
1. یونس، آیه 35. 2. زمر، آیه 9 (أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ ءَانَاءَ الَّیْلِ سَاجِدًا وَ قَائمًا یحذَرُ الاَخِرَهَ وَ یَرْجُواْ رَحْمَهَ رَبِّهِ- قُلْ هَلْ یَسْتَوِى الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ- إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب). 3. بقره، آیه 247. 4. بحرانی، علی، منارالهدی فی‌النص علی امامه الائمه الإثنی عشر، تحقیق عبد‌الزهراء خطیب، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۰۵ ق، صص ۱۲۶ و ۱۲۷. 5. مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، 1413 ق، ص 251. 6. الوکیع، أَبُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ خَلَفِ بْنِ حَیَّانَ البَغْدَادِیّ، اخبار القضاه، تحقیق عبد العزیز مصطفى المراغی، بیروت، مکتبه المدائن، چاپ اول، 1366 ق، ج 1، ص 68 ؛- کراجکى، محمد بن على، التعجب من ألاغلاط العامه فی مسئله الإمامه، قم، چاپ اول، 1421 ق، ص 59.
علی محمد تاج‌الدین